Wet open overheid

Woooo!

‘Woo’ is de afkorting van Wet open overheid. Deze wet regelt de openbaarheid van bestuur en overheidsinformatie in Nederland.¹Vóór de Woo hadden we de Wet openbaarheid van bestuur, de Wob. De Wob werd op 1 mei 2022 vervangen door de Woo. Het belangrijkste deel van deze wet is het recht op openbaarmaking. Hierdoor mag iedereen informatie opvragen bij de overheid.

In de Grondwet staat dat de Nederlandse overheid moet laten weten hoe zij haar werk doet. Artikel 110 van de Grondwet stelt namelijk dat de overheid ‘openbaarheid moet betrachten’.²Het recht om informatie op te vragen staat niet zo duidelijk in de Grondwet. Sommige wetenschappers vinden dat dat wel zou moeten Zoiets staat er ook in het Europees Verdrag voor de rechten van de mens.

De Woo regelt vervolgens ‘hoe’ de Nederlandse overheid dit moet doen. Zo moet de Woo ervoor zorgen dat alle bestuursorganen van de Nederlandse overheid op eenzelfde manier uitvoering geven aan de rechten voor burgers en de plichten van de overheid die in de Woo zijn opgeschreven.

Openbaar, tenzij…

Bij de Woo geldt het uitgangspunt: alles is openbaar, tenzij. Dit betekent dat alle overheidsinformatie in principe openbaar is, tenzij er een geldige reden is om informatie achter te houden. De overheid mag deze redenen niet zelf verzinnen. Er zijn ongeveer 15 redenen en deze staan allemaal in de Woo.³Om precies te zijn in hoofdstuk 5 van de Woo.

Om informatie te krijgen, dien je een Woo-verzoek in bij een instantie van de overheid. Je hoeft niet uit te leggen waarom je de informatie wilt hebben. De Woo gaat namelijk uit van ‘het algemeen belang van openbaarheid van publieke informatie voor de democratische samenleving’.

Informatie die je vervolgens ontvangt, wordt openbaar voor ‘eenieder’, voor iedereen dus. Dat betekent dat de overheid de informatie meestal binnen een paar weken online zal zetten.

Rechtsmiddelen

De Woo is nauw verbonden met de Algemene wet bestuursrecht (Awb). Hierdoor is het mogelijk bezwaar te maken. Dat doe je als je vindt dat de overheid zich niet aan de Woo houdt. Dankzij de Awb is het ook mogelijk om daarna naar de rechter te gaan.

Als je via de Woo informatie opvraagt over natuur en milieu, gelden er extra strenge regels voor de overheid. De overheid moet dan méér en makkelijker informatie geven.⁴Dat heeft te maken met internationale verdragen, zoals het verdrag van Aarhus en EU-regels.

Van Wob naar Woo

De Woo bestaat sinds 1 mei 2022 en verving toen de Wet openbaarheid bestuur (Wob). Er is twaalf jaar vergaderd over deze nieuwe wet. De oorspronkelijke plannen waren een flinke verbetering. Maar vrijwel geen van die verbeteringen is uiteindelijk in de wet terecht gekomen. Veel zaken die in de Wob niet goed werkten, zijn hetzelfde gebleven of zelfs verslechterd.

Een greep uit wat er zoal niét in de Woo terecht is gekomen:

• Documentenregister
  Zo zou er een documentenregister komen. Daarin moest een omschrijving staan van alle documenten die overheden bezitten. Daarmee had je als verzoeker veel makkelijker kunnen vertellen welke documenten je wilt hebben. (En hadden ambtenaren ze makkelijker kunnen vinden.) Door lobby van onder meer het bedrijfsleven, de ambtenarij, gemeentes en provincies heeft deze verbetering het niet gehaald. Het is een van de oorzaken dat zoveel verzoeken niet op tijd worden afgehandeld.
• Informatiecommissaris
  Er zou een informatiecommissaris komen met stevige bevoegdheden. In plaats daarvan is er nu het Adviescollege Openbaarheid en Informatiehuishouding (ACOI) dat alleen kan adviseren en bemiddelen.⁵Zelfs dat Adviescollege zou er bijna niet zijn gekomen. Alleen omdat op het laatste moment de publicatie van het parlementaire onderzoek naar de toeslagenaffaire leidde tot meer draagvlak voor openbaarheid, haalde dit college het.
• Voldoen aan internationale regels
  De Woo zou gaan voldoen aan internationale verdragen. Uiteindelijk kwamen er toch weer regels in de Woo die in strijd zijn met deze verdragen.⁶Het belangrijkste onderdeel van de Woo dat in strijd is met het EVRM en het Verdrag van Tromsø, is de absolute weigergrond voor vertrouwelijk verstrekte bedrijfs- en fabricagegegevens.
• Tijdig besluit afdwingen
  Er zijn geen nieuwe manieren gekomen om een tijdig besluit af te dwingen.⁷Op papier is de termijn verkort van 4 + 4 weken naar 4 + 2 weken. Maar daar heb je in de praktijk weinig aan als overheden zich niet aan deze kortere termijn houden. Terwijl termijnoverschrijdingen al jaren het allergrootste probleem zijn waar Woo-verzoekers mee te maken krijgen.⁸De rijksoverheid neemt in 80% van de gevallen te laat een besluit. Zie dit rapport van de Open State Foundation.
• Minder weigeren
  Ronduit een verslechtering is de nieuwe weigergrond ‘goed functioneren van de staat’. Deze weigergrond is een soort vergaarbak die vooral de landelijke overheid gebruikt om conceptdocumenten, correspondentie met politici en alles wat de overheid ‘vertrouwelijk’ noemt, standaard te weigeren.

De Woo heeft gelukkig ook voor enkele verbeteringen gezorgd:

• ‘Actieve’ openbaarmaking
  De overheid moet meer ‘actief’ openbaar gaan maken. Dat wil zeggen dat de overheid meer informatie uit zichzelf openbaar moet maken. Ook als er niemand om vraagt.⁹Openbaarmaking op verzoek wordt dan ‘passieve openbaarmaking’ genoemd. Volgens de overheid zelf is dit de belangrijkste verbetering.¹⁰Denk hierbij aan verstrekte subsidies, afgehandelde klachten en ontvangen adviezen. Overheden hebben echter nog jaren de tijd gekregen om aan deze verplichtingen te voldoen en er zijn al snel ICT-problemen ontstaan. Bovendien staan veel soorten documenten waar verzoekers vaak naar op zoek zijn er voorlopig niet tussen. Woo-verzoekers zouden veel meer hebben aan een documentenregister.
• Adviescollege ACOI
  De Woo bepaalt dat er een Adviescollege Openbaarheid en Informatiehuishouding (ACOI) moet zijn. Dit Adviescollege onderzoekt of de Woo werkt. Daarnaast bemiddelen ze bij klachten van journalisten en NGO’s wanneer de overheid zich niet aan de Woo houdt. Als het ACOI zich ontwikkelt tot gezaghebbend instituut, dan zou het wel eens de belangrijkste verbetering in de Woo kunnen zijn.
• Woo-contactpersoon
  Ook moet ieder bestuursorgaan nu iemand aanwijzen die verantwoordelijk is voor Woo-procedures. Zo’n persoon noem je een Woo-contactpersoon. Deze moet vragen van burgers over de Woo beantwoorden.¹¹Bij Woo-verzoeken hebben deze contactpersonen maar een beperkte rol, zij moeten vooral burgers de weg wijzen naar informatie die al openbaar is.
• Vertrouwelijke inzage
  Je kunt nu ook ‘vertrouwelijke inzage‘ krijgen in documenten. Dat kan alleen als je journalistiek of wetenschappelijk onderzoek wilt doen. Je maakt dan van te voren afspraken over wat je wel en niet mag doen met de informatie die je hebt gelezen.¹²Je kunt zelfs tijdens een lopend Woo-verzoek afspreken dat je eerst een vertrouwelijke inzage doet om het aantal documenten te verminderen dat je uiteindelijk wilt hebben. Dat kan aanzienlijke tijdswinst opleveren.
• Documenten terughalen
  De overheid kan nu soms verplicht zijn om documenten die ze niet meer hebben (maar wel hadden moeten hebben) ergens anders op te vragen. De persoon of het bedrijf die de documenten nog wel heeft is verplicht om ze te geven.
• Oudere documenten
  Bij documenten die ouder zijn dan vijf jaar moet de overheid extra uitleg geven waarom ondanks het tijdsverloop openbaarmaking nog steeds niet mogelijk is.

Openbaarmakingsregels in andere wetten

De Woo is niet van toepassing op álle situaties. Denk hierbij aan documenten uit aanbestedingsprocedures, strafrechtelijke dossiers of belastingdossiers. Er gelden dan andere wetten. Dit noemen we ‘bijzondere openbaarmakingsregelingen‘. Meestal is de mogelijkheid om informatie te krijgen op grond van deze wetten zeer beperkt.

Naast de Woo kun je informatie opvragen via de Wet hergebruik overheidsinformatie (Who) en de Algemene verordening gegevensbescherming (AVG). De Who is vooral geschikt als je op zoek bent naar data(-sets) die de overheid heeft samengesteld. Je kunt de Avg gebruiken als je wilt weten welke informatie de overheid over jou heeft verzameld.