Recht op openbaarmaking

Wat betekent ‘recht op openbaarmaking’?

De overheid moet laten zien hoe zij haar werk doet. Dat staat in de Grondwet en in het Europees Verdrag voor de rechten van de mens.¹Er zijn ook nog andere internationale afspraken gemaakt over het recht op openbaarmaking. Die staan in het Verdrag van Tromsø. Maar Nederland is (nog) geen partij bij dit verdrag. Hoe de overheid dat moet doen, staat beschreven in de Wet open overheid (Woo).

Het belangrijkste dat de Woo regelt, is het recht op openbaarmaking. Met dit recht kan iedereen overheidsinformatie opvragen. Dat doe je door een Woo-verzoek in te dienen bij de overheid. Het recht op openbaarmaking zorgt ervoor dat de overheid op zoek gaat naar de informatie die jij hebt opgevraagd. Als dat niet gebeurt, kun je naar de rechter. Die kan de overheid dan verplichten de informatie te geven die jij zoekt.²Om helemaal volledig te zijn: er zijn twee soorten recht op openbaarmaking. Bij actieve openbaarmaking publiceert de overheid uit zich zelf documenten op het internet. Dat is dus meer een plicht van de overheid dan een recht dat je individueel kunt afdwingen. Bij passieve openbaarmaking worden documenten beschikbaar op verzoek, een Woo-verzoek. Hierbij is de overheid dus ‘passief’, want ze wachten af tot jij om de informatie vraagt. SPOON focust zich op deze passieve openbaarmaking, vandaar (met een knipoog naar deze formele, ambtelijke bewoording) dat wij onszelf Samenwerking Passieve Openbaarmaking Overheidsinformatie Nederland hebben genoemd. Zeg maar SPOON.

Onmisbaar voor een gezonde samenleving

Er is een aantal redenen waarom het recht op openbaarmaking onmisbaar is voor een gezonde democratische samenleving:

• Om mee te kunnen praten over wat de overheid doet, moeten burgers goed geïnformeerd zijn. Informatie helpt ons een partij te kiezen bij verkiezingen.³Het recht op openbaarmaking zorgt ervoor dat mensen de informatie kunnen opvragen waar zij behoefte aan hebben. In een democratie mogen burgers meepraten en (bij verkiezingen) besluiten nemen. Betrouwbare en volledige informatie is daarbij essentieel. Informatie wordt daarom wel de zuurstof van de democratie genoemd.
• Journalisten kunnen burgers informeren over overheidsbeleid en hoe dat tot stand is gekomen.⁴De overheid heeft veel woordvoerders in dienst. Journalisten kunnen hen vragen stellen. Maar in de antwoorden kan belangrijke informatie worden weggelaten. Documenten bevatten de feiten die een journalist nodig heeft om te kunnen reconstrueren hoe een bepaald besluit van de overheid tot stand is gekomen. Wie heeft er meegepraat? Welke beleidsopties zijn genegeerd?
• Het dwingt de overheid verantwoording af te leggen over de uitgave van belastinggeld.⁵Je kunt het recht op openbaarmaking zien als een tegenprestatie. De inwoners van Nederland betalen belasting. Van al dat geld wordt de overheid betaald. De mensen die belasting betalen, maken het werk van de overheid mogelijk. Omdat de overheid met jouw geld werkt, is het normaal dat je mag zien wat ze daarmee hebben gedaan. Kortom, met openbaarmaking van informatie legt de overheid verantwoording af over de uitgaven van al dat belastinggeld.
• Het zorgt ervoor dat machtsmisbruik en corruptie aan het licht kunnen komen.⁶Alle macht van de overheid is door het volk aan de overheid overgedragen. Het volk moet de uitoefening van die macht kunnen controleren. Bijvoorbeeld of de overheid bepaalde personen heeft bevoordeeld bij de verkoop van grond of de aanbesteding van een opdracht.

Wie heeft er recht op openbaarmaking?

De oorsprong van het recht op overheidsinformatie ligt voor een belangrijk deel in Zweden. Al sinds 1766 is dit recht opgenomen in één van de vier grondwetten van het land, de Persvrijheidsverordening. Hiermee drukken de Zweden uit dat ze openbaarheid een belangrijke voorwaarde vinden voor de uitoefening van overheidsmacht.

In Nederland is het recht op openbaarmaking (nog) geen grondrecht. Maar het is er wel voor iedereen. Je hoeft niet de Nederlandse nationaliteit te hebben of inwoner te zijn van Nederland.⁷Omdat journalisten en belangengroepen andere mensen informeren, hebben zij soms recht op meer informatie. Ook hebben ze soms recht op extra procedurele mogelijkheden om hun recht op informatie af te dwingen. Ook is het gratis en je hoeft niet uit te leggen waarom je bepaalde informatie wilt zien.

Openbaarmaking vs andere belangen

De overheid vindt het recht op openbaarmaking in principe belangrijk. Volgens de Woo is openbaarheid van overheidsinformatie noodzakelijk voor een ‘goede en democratische bestuursvoering’. De overheid bedoelt hiermee dat je informatie nodig hebt om hun werk te kunnen begrijpen en als je de juiste informatie hebt, kun je meepraten of beslissingen nemen. Dat hoort bij een democratie.

Toch vindt de overheid dat bepaalde informatie niet openbaar mag worden. Soms zijn die belangen heel helder, zoals bij het beschermen van de veiligheid van de staat en geheim houden van opsporingsmethodes. Over andere belangen die de overheid zwaarder vindt wegen, zoals de mogelijkheid voor ambtenaren om in het geheim van gedachten te wisselen en de betrekkingen van Nederland met andere landen, kun je twisten.

Deze redenen om informatie te weigeren, noemen we weigergronden.⁸Of ‘weigeringsgronden’. En in de Woo heten ze dan weer gewoon ‘uitzonderingen’. Het komt helaas regelmatig voor dat de overheid weigergronden maximaal oprekt. Daarmee komt het recht op openbaarheid onder druk te staan.

Termijnen, termijnen, termijnen

Nog vaker houdt de overheid zich niet aan de termijnen die in de Woo staan: het aantal weken dat de overheid heeft voor het beantwoorden van jouw Woo-verzoek. Hierdoor krijg je de informatie pas (veel) later dan dat wettelijk is toegestaan. Soms heb je er dan niets meer aan. Ook zorgt het voor veel frustratie. Deze ’termijnoverschrijding’ verzwakt de positie van mensen die willen meedoen aan onze democratie. En het kan wantrouwen in de politiek vergroten.